พจนานุกรม
ภาษาล้านนา-ไทย, ไทย-ล้านนา

โดย อ.จรีย์ สุนทรสิงห์

เรียน 10 คำใหม่

ออกเสียงล้านนาอักษรล้านนาเทียบอักษรไทยความหมาย
บ่าแก่นแ..ดบ่าฯแก่นฯแต[บ่าแก่นแ..ด]น.บ่าแก่นแ..ด - ส่วนแห่งอวัยวะเพศหญิง อยู่ระหว่างแคมในตอนบน; แ..ด ก็ว่า
บ่าแกว (ว สะกด)บ่าฯแควฯ[บ่าแคว]น.ไต - ภาษาไทยถิ่นเหนือ (คำเมือง) เรียก ''บ่าแกว/ไต๋''; ไต อวัยวะของคนและสัตว์มีกระดูกสันหลัง ไตมีรูปร่างแตกต่างกัน เช่น ไตปลา ไตกบ มีรูปร่างยาว แต่ไตคนคล้ายเมล็ดถั่วแดง มี ๒ ข้าง ทำหน้าที่ฟอกเลือด กำจัดของเสีย และกำจัดน้ำส่วนเกินเป็นน้ำปัสสาวะ ขับออกจากร่างกายทางท่อปัสสาวะ ร่างกายสามารถดำรงอยู่ได้ด้วยไตที่ปกติเพียง 1 ข้าง ดังนั้นผู้ที่บริจาคไต 1 ข้างจึงมีชีวิตปกติได้ด้วยไตที่เหลือเพียงข้างเดียว
บ่าแก่วบ่าฯแก่วฯ[บ่าแก่ว]น.ลูกเต๋า - ลูกเหลี่ยมจัตุรัสมี ๖ หน้า แต่ละหน้ามีแต้มตั้งแต่ ๑-๖ เรียงกันไป ใช้สำหรับในการเล่นพนันบางอย่าง เช่น ไฮโล
บ่าแกว่นบ่าฯแก่วฯร[บ่าแกว่น]ก.ไม่ชำนาญ,ไม่ถนัด,ไม่คล่อง
บ่าข๋บบ่าฯข฿ปฯ[บ่าขบ]น.ไม่ที่ใช้หนุนท่อนซุงไม่ให้เคลื่อนบนค้างสำหรับเลื่อยไม้
บ่าขะหนั๋ดบ่าฯขหันฯด[บ่าขะหนัด]น.สับปะรด ภาษาถิ่นเหนือ(กำเมือง) เรียก ''บ่าขะหนั๋ด''; สับปะรด หรือ บ่าขะหนั๋ด - ไม้ล้มลุก มีอายุหลายปี สูงประมาณ 70-100 ซ.ม. ลักษณะของลำต้นอยู่ใต้ดิน แตกออกมาเป็นกอใหญ่ ไม่มีกิ่งก้านใดๆ มีเพียงกาบใบที่ห่อหุ้มลำต้นไว้ มีปล้องสั้นๆ ใบเป็นใบเดี่ยวออกเรียงเวียนถี่ เรียวยาว ไม่มีก้านใบ ขอบใบมีหนาม แผ่นใบสีเขียวเข้ม ลำต้นแก่ค่อนข้างแข็งแรงและออกหน่อด้านข้างเป็นข้อสั้นๆ ใบรูปแถบยาว ปลายแหลม ขอบใบมีหนาม ดอกออกเป็นช่อที่ปลายยอด เรียงอัดกันแน่นรอบแกนช่อดอก ผลเป็นผลรวม ทรงกลมแกมทรงกระบอก โคนกว้าง ปลายสอบ มีใบสั้นเป็นกระจุกที่ปลายผล เรียกว่าตะเกียง ผลสุกสีเหลืองสดและฉ่ำน้ำ เนื้อรสเปรี้ยวๆ หวานๆ ใยของใบใช้ทำประโยชน์ได้ มีหลายพันธุ์ เช่น นางแล ภูเก็ต ภูแล ศรีราชา; ขะหนั๋ด,บ่าหนั๋ด ก็ว่า
บ่าขะหนานบ่าฯขๆนฯา[บ่าขนาน]น.ทิด - เรียกผู้ลาสิกขาจากพระภิกษุที่มีอายุน้อยกว่าตน หนาน,ขะหนาน ก็ว่า; ถ้าลาสิกขา จากสามเณร เรียก น้อย; ดู...หนาน
บ่าขั่งบ่าฯขั่งฯ[บ่าขั่ง]ดู...บ่าข่าง
บ่าข่างบ่าฯข่างฯ[บ่าข่าง]น๑.สลอด - ไม้พุ่ม ใบรูปไข่ ขอบใบหยักฟันปลา เนื้อใบบาง ผลรูปขอบขนานหรือรูปรี มี ๓ พู เมล็ดรูปขอบขนานแกมรูปไข่ เปลือกแข็ง เปราะ สีน้ำตาลอ่อน: ทุกส่วนของสลอด(บ่าข่าง) ทั้ง ราก ต้น เปลือก เนื้อไม้ ยาง ใบ ดอก ผล เมล็ด เป็นพิษ; บ่าขั่ง ก็ว่า: น๒.ลูกข่าง - ของเล่นเด็กใช้เชือกพันแล้วโยนให้หมุน
บ่าขามบ่าฯขามฯ[บ่าขาม]น.มะขาม - ภาษาไทยถิ่นเหนือ (คำเมือง) เรียกว่า ''บ่าขาม''; มะขาม - ไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ สูง 10-30 เมตร แตกกิ่งก้านเป็นพุ่มกลม ลำต้นและกิ่งเหนียว ปลายกิ่งห้อยลู่ลง, ใบ เป็นใบรวม ออกเป็นคู่ๆ เรียงกันตามก้านใบ, ดอก ออกเป็นช่อเล็กๆ ตามปลายกิ่ง ช่อหนึ่งๆ มี 10-15 ดอก กลีบสีเหลือง มีจุดประสีแดงอยู่กลางดอก มีรสเปรี้ยว, ผล เป็นฝักเรียกตามลักษณะของฝักมี 3 ชนิด คือ ฝักกลมเล็กยาวเรียก''มะขามขี้แมว'' ฝักใหญ่ แบน โค้งงอคอดเป็นข้อ เรียก''มะขามกระดาน'' และที่มีฝักข้อเดียวกลมป้อมเรียก''มะขามข้อเดียว'' ถ้าแบ่งตามรสชาติมี 2 ชนิด มะขามเปรี้ยวและมะขามหวาน: มะขาม เมื่อแก่จัดถึงแห้งเปลือกฝักแข็ง เปราะ ล่อนไม่ติดเนื้อ: มะขามเป็นพืชสมุนไพร ใช้ทำยาได้หลายอย่าง ในด้านโภชนาการใช้ทำอาหารได้หลายส่วน ทั้งใบอ่อน ดอก ฝักอ่อน ฝักแก่ ฝักแห้ง อาทิ มะขามเปียก ทำจากมะขามแห้งเป็นเครื่องปรุงรสเปรี้ยวที่สำคัญในอาหารไทย ทั้งแกงส้ม ต้มส้ม ไข่ลูกเขย น้ำปลาหวาน ผักกาดจอ, ยอดและใบอ่อน นำไปยำหรือใส่ต้มต่างๆ เพื่อเพิ่มรสเปรี้ยว, เนื้อของฝักอ่อน แก่ แห้ง ทำขนมได้หลายชนิด เช่น มะขามดอง มะขามแช่อิ่ม มะขามคลุก มะขามกวน มะขามแก้ว เป็นต้น: เมล็ด คั่วให้สุกรับประทานเป็นของขบเคี้ยวที่เรียกว่า ''ฟ้าสนั่น'', เปลือกของฝักแห้ง บดหรือตำให้เป็นชิ้นเล็กๆ ทำเป็น ''ขี้โย'' ผสมยาเส้นมวนด้วยใบตองเป็น ''บุหรี่ขี้โย'' เพื่อลดความฉุนและมีรสดีขึ้น, เนื้อไม้มะขาม ใช้ทำเขียง ครก สาก ดุมเกวียน หรือเผาเป็นถ่านที่ให้ความร้อนสูง แม้กระทั่ง ''ต้นผ้าป่า'' ก็นิยมใช้กิ่งมะขาม เพราะเหนียว สามารถห้อย แขวน เครื่องบริโภคอุปโภค ของกินของใช้ จตุปัจจัยไทยทานได้มาก